شناخت مغز

یکی از پرکاربردترین مفاهیمی که به نظر من هر انسانی باید بداند شنـاخـت کلـی رفتـار مغـز اسـت درواقـع پیچیـده‌تـریـن ماشیـن شناخته‌شده در کل کهکشان‌هایی که تاکنون بشر کشف کرده «مغز» است. بدون شناخت مغز، شناخت انسان و رفتارهای او تقریباً بیهـوده خواهـد بـود، در این مقاله قـرار نیست ماننـد دانشجـویـان پزشکی مغز را بشکافیم و از جزئیاتش باخبر شویم و اطلاعات پزشکی خود را بالا ببریـم، آنچـه در این کتاب آمده است قرار است که در پروسه «یادگیری و تغییر خودمان» به کار ببندیم و به رشد و پیشرفت خود در تمامی زمینه‌ها کمک کنیم و با شاهکار جهان هستی بیشتر آشنا شوید.

همه این اتفاقات به زبانی ساده آمده است، در زیر چند گزینه آورده شده است که این دید را به شما بدهد شناخت مغز چقدر می‌تواند مهم باشد، با شناخت مغز ما متوجه می‌شویم که چرا:

• اهمال‌کاری می‌کنیم!
• کاری را شروع نمی‌کنیم!
• پرخاشگری می‌کنیم!
• خجولی گری می‌کنیم!
• مهارت جدیدی یاد نمی‌گیریم!
• پیشرفت نمی‌کنیم!
• آموزش پذیر نیستیم!

و کلی چراهای دیگر که با خواندن این مقاله و شناخت مغز خود به همه آن‌ها پی خواهید برد.

مغز های سه گانه

آقای مک لین که متخصص مغز و اعصاب و اهل آمریکاست، نظریه ای تحت عنوان «مغزهای سه گانه» مطرح کرده است او اعتقاد دارد که می توان مغز انسان را به سه قسمت اصلی تقسیم کرد:

1. مغز خزنده یا مغز قدیم
2. مغز پستاندار یا مغز میانی(عاطفی، احساسی)
3. مغز منطقی یا نئوکورتکس (مغز جدید)

نکته بسیار مهم این است که عملکرد این سه مغز بسیار با همدیگر متفاوت، و در تناقض است، مانند یک دستگاه چاپگر سه کاره که کار چاپ،اسکن و فکس را انجام می دهد، تمام این عملیات در قالب یک دستگاه گنجانده شده است اما کار هر سه با هم متفاوت است. مغز ما انسان ها هم در قالب یک جمجمه است اما سه کار متفاوت را انجام می دهد.

مغز خزنده یا مغز قدیم

مغز خزنده در بخش مرکزی مغز ماست در واقع جز لایه های زیرین مغز و تمام تفکرات و رفتارهای ما ابتدا باید از این لایه رد شوند، همچنین مراکز کنترل اعمال حیاتی مانند: نفس کشیدن، بلع، و ضربان قلب در این قسمت قرار دارند. این قسمت همچنین مسئول احساسات گرسنگی، روابط جنسی و واکنش جنگ یا گریز است و در برگیرنده تمام فرایندهای ناخودآگاه ما و همه ی اعمال غیر ارادی بدن ماست. کار اصلی این مغز حفظ بقا و حفظ انرژی است که در ادامه به آنها می پردازیم.

حفظ بقا

این مغز را خزنده می نامند زیرا قدرت درکش مانند یک خزنده: مار، مارمولک، کروکودیل و … می ماند. مغز خزنده ما کار اصلی اش حفظ بقای ما با توجه به نیازهای اولیه و حیاتی است، نیازهایی مانند: آب، تغذیه،خواب، نفس کشیدن، امنیت و… و بسیار تا بسیار وظیفه شناس بوده و موضوع حفاظت ما به جانش بسته است.

مغز خزنده ما در شرایط خاص به ما می گوید سه کار را انجام بده:(بجنگ/ فرار کن/ هیچ کاری انجام نده)

زمان هایی را دیده اید که یک شی به سمت ما پرتاب می شود ناخودآگاه عکس العمل نشان می دهیم و با فرار یا سپر کردن دستمان از خودمان دفاع می کنیم، دستور این عملیات توسط مغز خزنده صادر می گردد.

همین الان اگر بخواهیم آژیر مغز خزنده را به صدا در بیاوریم کافی است چند ثانیه نفس خود را حبس کنید، خواهید دید که مغز خزنده فوراً وارد عمل می شود و برای حفظ بقای شما تلاش می کند.

حفظ انرژی

وظیفه بعدی که مغز خزنده بر عهده دارد حفظ انرژی است، در واقع در قالب همان حفظ بقا این کار را انجام می دهد و تمام تلاش خود را می کند تا در مصرف انرژی صرفه جویی کند. بررسی ها نشان می دهد مغز انسان فقط ۲درصد از وزن بدن را شامل می شود اما ۲۰درصد انرژی بدن را استفاده می کند.

یکی از مهمترین کارهای مغز خزنده برای کاهش انرژی حفظ حالت موجود ما است. همه ما در مغز خزنده خود علاوه بر فعالیت های اصلی اش که برای حفظ حیات ماست یکسری لامپ های کم مصرف و روشن داریم این لامپ ها همان عادت ها و مهارت های ما هستند و زمانی که تصمیم می گیرید که یک رفتار و یا عادت را در خودتان ایجاد کنید در واقع می خواهید یک لامپ کم مصرف به لامپ های مغز خزنده اضافه کنید، در این شرایط مغز خزنده شما تمام تلاش خود را می کند تا این اتفاق نیافتد و در قالب یک بابابرقی ظاهر می شود و می گوید: “مصرف بی رویه کار خیلی بدیه…” و از هر ایده ای استفاده می کند تا لامپی اضافه نشود چون کار خودش سخت می شود و باید انرژی زیادی مصرف کند.

اکنون باید متوجه شده باشید که مغز ما نمی خواهد ما پیشرفت کنیم و تمام تلاشش را می کند تا در همین سطحی که هستیم باقی بمانیم

مغز پستاندار یا مغز میانی

دومین مغز که در لایه بعد از مغز خزنده وجود دارد و همسایه آن نیز محسوب می شود مغز پستاندار است که بر روی مباحث احساسی و عاطفی کار می کند. این مغز رابط بین مغز خزنده و منطقی هم محسوب می شود که احساسات تحلیل شده و یافته های خود را با دو مغز دیگر در میان می گذارد. همه پستانداران این بخش را دارند به همین خاطر گاهی به این بخش، مغز پستاندار هم گفته می شود و کار آن کنترل عواطف و احساسات از جمله غم، شادی، آرامش، خشم، و عشق و .. است.

تقریباً همه تصمیماتی که در زندگی می گیریم، باید از لایه مغز میانی عبور کنند، خیلی از افراد به اشتباه فکر می کنند که در تصمیم گیری های خود احساساتشان را درگیر نمی کنند و یا باید احساسات خود را مدیریت یا کنترل کنند، اما این تصور باطلی است و باید بگویم همه ما برای اتخاذ تصمیماتمان از احساسات استفاده می کنیم و باید به جای نادیده گرفتن یا کنترل احساسات‌، آنها را تفسیر کنیم و آگاهی حاصل از آن را در زندگی خود به کار ببریم.

خواسته های مغز پستاندار

عمده خواسته مغز پستاندار این است که همینجا و همین الان احساس خوبی داشته باشد و همه چیز برایش دوست داشتنی باشد. به عنوان مثال افرادی را در نظر بگیرید که همش می گویند دوباره چاق شدم! باید از این به بعد مراعات کنم و کمتر بخورم! و جملاتی از این دست که احساس عذاب وجدان را در آنها افزایش می دهد، اما همین افراد وقتی که یک نوشابه خنک را می بینند از خود بیخود شده و آن را نوش جان می کنند، این کار مغز پستاندار یا عاطفی است که لذت را برای همان لحظه می خواهد و به عواقب آن فکر نمی کند.

این مغز تا حد ممکن سعی می کند موضوعات غیر جذاب را فیلتر کند و فقط به موضوعات جالب، توجه کند. همین الان که در حال مطالعه این مقاله هستید، جزئیاتی که اهمیت دارد توجه و تمرکز شماست. اما از آنجایی که این مغز تلاش خود را مبنی بر بردن بیشترین لذت می کند، به ما می گوید که کمترین میزان توجه و تمرکز را داشته باشیم و از توجه به کتاب تا حد ممکن جلوگیری می کند و سعی می کند حواس شما را با موضوعاتی مانند چک کردن موبایل، بلند شدن از سر جایتان و یا افکار بیهوده پرت کند.

مغز منطقی یا نئوکورتکس

آخرین مغز و بیرونی ترین لایه، مغز منطقی است، همان بخشی که تصور کلی ما از مغز است، در حالی که اکثر انسان ها خیلی کم از این مغز استفاده می کنند! چون این مغز بیشترین انرژی را در بین سه مغز استفاده می کند، به همین دلیل است که اغلب کارهای ما توسط مغز خزنده و عاطفی انجام می شود تا مصرف انرژی کاهش یابد.

این قسمت از مغز تمام اطلاعات منطقی و آماری و تمام اطلاعاتی که در طی زمان کسب می کنیم را در خود جای می دهد. زمانی که مطلبی را آموزش می بینیم، این قسمت از مغز ما فعال می شود، همچنین خلاقیت و نوآوری مربوط به این قسمت می باشد. عملاً تفاوت اصلی ما انسان ها با حیوانات همین بخش از مغز است.

مثلاً در شرایطی قرار می گیرید که می خواهید در جایی سرمایه گذاری کنید، اگرچه خیلی از افراد در این شرایط هم به مغز خزنده و عاطفی خود گوش می دهند اما وقتی که اطلاعات از این دو مغز رد شود مغز منطقی برای گرفتن بهترین تصمیم شاید ساعت ها و روزها وقت بگذراد.

تصمیمات و درگیری های بین سه مغز

حالا که با این سه مغز و خواسته های آنها آشنا شدید در این بخش قصد دارم که با یک مثال به تصمیمات و درگیری های میان این سه مغز بپردازیم و کارکرد آنها را بهتر بشناسید.

در ابتدا لازم است اشاره کنم که این سه مغز خواسته های کاملاً متفاوتی دارند و این کار ما را در شرایطی که پیش رو داریم سخت می کند. متأسفانه مغز خزنده زور بیشتری نسبت به دو مغز دیگر دارد و بعد از آن مغز پستاندار قدرت را در دست گرفته است و در آخر نیز مغز منطقی.

برای اثبات این موضوع می توان این مثال را زد: همه در مغز منطقی خود این اطلاعات را دارند که نوشابه ضرر دارد و اصلاً مفید نیست، اما مغز پستاندار می گوید: “لذت دارد، بخور! خنک بنوش، همیشه بنوش! از زمان حال لذت ببر!” و کمتر کسی می تواند جلوی وسوسه خود را بگیرد.

هنگام بیدار شدن از خواب

همین امروز صبح که قصد بیدار شدن از خواب را داشتید، سه درگیری بین این سه مغز ایجاد شده است:

مغز خزنده می گوید: بخواب! لازمه که انرژی داشته باشی!

مغز عاطفی می گوید: الان بخوابی بیشتر خوش می گذره؟ یا اگه بیدار بشی؟ فقط ۵ دقیقه دیگه بخواب!

( برای همین ترجیح می دهیم بخوابیم و دکمه تأخیر را بزنیم تا بیشتر خوش بگذرد اما اگر قرار باشد جایی بروید که به شما احساس خوب و لذت بدهد مثل رفتن به کوه با شریک عاطفی تان، ساعت ۵صبح هم به سادگی بیدار می شویم!)

مغز منطقی می گوید: امروز باید تلاش کنی و در جهت موفقیت قدم برداری و بهتر از دیروز باشی! یا می گوید: کار بسیار مهمی داری باید همین الان از جای خود برخیزی.

(برای خیلی از افراد به واسطه شغلی که دارند مانند: آتش نشان ها، پرسنل اورژانس، نیروهای نظامی در حال آماده باش. دیگر مغز خزنده و عاطفی کار نمی کنند و فوراً اطلاعات به مغز منطقی می رود و می گوید همین الان برخیز!)

خودآگاهی و کنترل سه مغز

اولین و مهمترین کاری که می توانیم برای غلبه بر این وضعیت انجام دهیم این است که به مرحله آگاهی برسیم در واقع انسان اگر بخواهد هر وضعیت از زندگی خود را بهبود ببخشد ابتدا باید به کارها و رفتارهای خود آگاه باشد تا با آگاهی خود به بهبود آن وضعیت کمک کند.

باید بدانیم در هر موقعیتی چه اتفاقی در ذهن ما در حال رخ دادن است و آگاه شویم که این رفتار ما کار کدام مغز است، با این کار به خودمان کمک کرده ایم تا به مرحله آگاهی برسیم و البته باعث می شود که یکسری از فعالیت های اشتباه را انجام ندهیم و یا از تکرار آنها جلوگیری کنیم.

به عنوان مثال وقتی در حال نوشیدن نوشابه هستیم و یا وسوسه می شویم که آن را بخریم، یک لحظه به این فکر کنید که این تصمیم مغز عاطفی است که می گوید همین الان لذت ببر، همینطور از خنکی و مزه خوبش! و با آگاهی به این موضوع می گوییم که: الان وقت لذت بریدن نیست و فوراً نوشابه را کنار می گذاریم و سکان هدایت خودمان را به مغز منطقی می سپاریم.

اگر بخواهیم مثال واضح دیگری بزنیم که قطعاً همه ما این اتفاق را تجربه کرده ایم، زمان هایی است که یک کار مهم پیش روی ماست و به واسطه اهمال کاری و یا ترس از اقدام کردن آن را پشت گوش می اندازیم و گاهی اصلاً انجامش نمی دهیم و یا اتفاق افتاده است که بین کار ساده و سخت کار آسان را برگزیده ایم. در این مواقع مطمئناً مغز خزنده و عاطفی وارد عمل شده اند و نمی خواهند کاری متفاوت انجام دهیم تا نتیجه ای متفاوت که باعث پیشرفتمان می شود رخ بدهد، آگاه باشید و با مغز منطقی خود وارد عمل شوید و از خود سوال کنید که: با انجام دادن و یا ندادن این کار چه بدست می آورم و یا چه از دست می دهم؟ مغز منطقی خود را درگیر کنید تا بهترین اقدام صورت گیرد.

بنابراین وقتی که در حال انجام هر کاری هستیم، لازم است از خود سوال بپرسیم که الان کدام یک از مغزهای ما سکان هدایت ما را به دست گرفته و لازم است که الان هدایت به دست کدام مغز باشد، هنگامی که به موضوعی آگاه می شویم احتمال تسلط بر آن بسیار زیادتر از گذشته می شود.

اقدامک اول: لطفاً به مدت ۲۱ روز تمام فعالیت ها، رویدادها و موقعیت های مختلف و حالات رفتاری خود را با دقت زیر سوال ببرید و به آنها آگاه باشید، بهتر است که آنها را یادداشت کنید.

اقدامک دوم: موقع ارتباط با دیگران رفتارهای آنها را بر اساس سه مغز تحلیل کنید. اگر کارمند هستید رفتار همکار و یا ارباب رجوع را. اگر شغل آزاد دارید رفتار پرسنل و یا مشتریانتان را. اگر خانه دار هستید رفتار فرزند و همسرتان را.

اقدامک سوم: هنگام دیدن فیلم رفتارهای هر شخصیت و موقعیت های مختلف را بر اساس سه مغز تحلیل کنید.